Değerlendirmenin amacı, yöntemi ve kısıtlılıkları
Bu çalışmada, COVID-19 pandemisinin ülkemizde ilk olgunun duyurulmasından sonraki 14 gün içinde geçen süreci değerlendirmek amaçlanmıştır. Bu değerlendirme; salgın yönetim sürecinde olanların, ellerindeki veriler gözeterek mevcut durumu değerlendirmelerine ve karar süreçlerine katkıda bulunabileceği umuduyla yapılmış ve paylaşılmıştır.
Yöntem:
Sağlık bakanı hergün basın açıklaması ve/veya tweet iletisi ile kamuoyuna bilgi vermiştir. Sağlık Bakanının basın açıklamaları ve tweet mesajları, Dünya Sağlık Örgütünün (DSÖ) durum raporlarındaki Türkiye verileri ve ECDC verileri değerlendirilerek; gazete haberleri, salgın yönetimi ve DSÖ’nün COVID Pandemisi sürveyansı için önerileri doğrultusunda işlenmiştir.
Neleri Biliyoruz?
Kronoloji
Sağlık Bakanı’nın açıklamalarından derlenmiş kronoloji Tablo 1’de sunulmuştur.
Tablo 1. Türkiye’de COVID-19 Kronolojisi ve DSÖ Durum raporlarına göre virüs dolaşımı tipi
Test Yapılan Merkezler
- Test yapılmaya Ankara’da referans laboratuvarda başlanmış,
- Ardından İstanbul, Erzurum ve İzmir, Adana, Erzurum, İstanbul, Samsun eklenmiş https://www.dw.com/tr/t%C3%BCrkiye-koronavir%C3%BCse-ne-kadar-haz%C4%B1r/a-52714162 https://www.saglik.gov.tr/TR,64493/saglik-bakani-koca-koronaviruse-iliskin-son-durumu-degerlendirdi.html
- Sağlık Bakanı, Meclis konuşmasında laboratuvar sayısının 12’e çıktığını, tüm illerde test yapılacağı ve ücretsiz olacağını duyurmuş (19.03.2020), https://www.saglik.gov.tr/TR,64544/bakan-koca-tbmmde-koronavirus-ile-mucadeleye-iliskin-sunum-yapti.html
- 25.03.2020’de laboratuvar sayısının 23 ilde 37 merkeze ulaştığı bildirilmiştir. https://www.milliyet.com.tr/gundem/corona-testlerinde-laboratuvar-atagi-6173269
Vaka Sayısı
Vaka sayısının 98’den 191’e ulaştığı ilk hafta sonunda virüs dolaşımı importe olmaktan çıkıp yerel dolaşım olarak nitelendirilmiştir. Sağlık Bakanı ülkede virüsün yaygın dolaşımda olduğunu duyurduğunda, DSÖ raporunda da Türkiye durumu “Yerel dolaşım” olarak görülmektedir.
(Kaynak: WHO, Situation Reports https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/situation-reports/20200319-sitrep-59-covid-19.pdf?sfvrsn=c3dcdef9_2)
Ölüm Bildirimi
İlk ölüm 7. günde duyurulmuştur. Ölen 44 olgunun yalnızca 2’sinin 60 yaşın atında olduğu bildirilmiştir.
Termal kamera uygulamasıyla
- Hava meydanlarında 4 milyon 603 bin,
- Deniz giriş noktalarında 15 bin 200 yolcunun taramadan geçirilmiştir.
- Kara hudut kapılarında termal kamera kontrolünden geçirilen 189 bin yolcudan 1103’ünün, kurulan sahra hastanelerinde gözetim altına alındığı, 189 kişinin hastaneye sevk edildiği duyurulmuştur.
(Kaynak: meclis Konuşması (https://www.saglik.gov.tr/TR,64648/bakan-koca-koronaviruse-iliskin-tedbirleri-ve-son-durumu-degerlendirdi.html).
Karantinaya Alınanlar
Basında 16.03.2020 tarihinde Konya (4.938) ve Ankara’da (5.392) karantina altına alınan 10.330 kişinin olduğu bildirilmiştir (https://www.aksam.com.tr/guncel/umreden-gelenler-karantinaya-alindi-mi-umreden-gelenler-hangi-yurtlarda-karantinaya-alindi/haber-1053618 ). Buna ek olarak, çeşitli illerimizde hem umre dönüşü, hem farklı ülkelerden gelen yurtdışı dönüşler (öğrenci ve diğer yurttaşlar) sonrasında da karantina altına alım süreci devam etmiştir.
Gençlik ve Spor Bakanının 23.03.2020 tarihindeki basın bildirisinde KYK yurtlarında karantina altında 11.269 kişi olduğu söylenmiştir (1) https://www.sabah.com.tr/gundem/2020/03/23/bakan-son-dakika-duyurdu-11-bin-269-vatandas)( 2)https://www.ntv.com.tr/turkiye/yurt-disindan-gelen-11-bin-269-kisi-36-yurtta-karantina-altinda,C9PyzDghp0-sYe0kbNXwCA)
Bu haberin verdiği illere göre dağılımda Ankara’da 3.058, Konya’da ise 2.180 kişi olduğu bildirilmiştir. İki haber kıyaslandığında insanların bir kısmının henüz 14 günlük karantina süresi dolmadan karantinadan ayrılmış olabileceği akla gelmekte ve bu durum açıklama gerektirmektedir.
Testlerin Zamana Göre Dağılımı
Tablo 2. Türkiye’de COVID-19 olgu, ölüm ve test sayılarının zamana göre dağılımı
Büyüme faktörü: Bildirilen yeni olgu sayısının bir önceki günün olgu sayısına bölümü ile elde edilir. Birden büyük olması artışı işaret etmektedir (https://www.worldometers.info/coronavirus/coronavirus-cases/#cases-growth-factor).
- Testlerin günlük sayısı 18.03.2020 tarihinden sonra duyurulmaya başlanmıştır. Daha öncesinde yapılan toplam test miktarı basında yaklaşık 8000 olarak geçmektedir. İndeks olgular ve çevrelerine yapılan filyasyon çalışmalarının boyutu test sayıları ile görünebilir kılınması değerlendirmenin nesnelliği artıracaktır.
- Zaman farkı nedeniyle DSÖ durum raporları ile Sağlık bakanının açıkladığı rakamlar arasında kronoloji açısından fark olmakla birlikte toplam sayılar aynıdır.
- Virüs dolaşım tipinin tanımlaması, filyasyon çalışmalarının ve epidemiyolojik haritanın ışığında değerlendirilmelidir. Sağlık Bakanı’nın 23 Mart 2020 tarihli açıklaması artık tüm toplumda hastalığın görüldüğünün ilanıdır.
- Büyüme faktörünün seyri olgu artışı işaret etmektedir. Alınan önlemlerin etkililiğine ilişkin değerlendirme; ancak dezavantajlı gruplar dahil olmak üzere test erişiminin tüm ülkede olanaklı kılınması ve bu olanağın kullanılmasına bağlıdır.
Epidemiyolojik Bilgiler
Tablo 3. Türkiye’de COVID-19 salgınında açık bilgilerden üretilen kimi epidemiyolojik ölçütler
İlan edilen resmi olgu sayılarına göre saptanan yeni olgu sayısı son beş günde birbirine yakın seyrederek bir plato çizme görüntüsü vermektedir (Şekil 1).
Şekil 1a. Türkiye’de COVID-19 Salgınında vaka sayılarının zamana göre dağılımı
Yeni olgu enfeksiyon hızı son 5 günde birbirine yakındır, bir plato çizme görüntüsü vermektedir (Şekil 2).
Şekil 2. Türkiye’de COVID-19 Salgınında Enfeksiyon ve Fatalite Hızının zamana göre dağılımı (Türkiye nüfusu üzerinden, milyonda)
Salgının toplam nüfusta ve 65 yaş ve üzerindeki yurttaşlarımız üzerindeki öldürücü etkisi gittikçe belirginleşmektedir (Şekil3).
Şekil 3. Türkiye’de COVID-19 Salgınında Mortalite Hızının zamana göre dağılımı (Türkiye toplam ve 65+ yaş nüfusu üzerinden, milyonda)
Günlük uygulanan test miktarının artmadığı belli bir düzeyde kaldığı görülmektedir (Şekil 4).
Şekil 4. Türkiye’de COVID-19 salgınında test yapma hızının zamana göre dağılımı (Türkiye nüfusu üzerinden, milyonda)
Toplumda uygulanan testin pozitiflik düzeyi giderek artmaktadır (Şekil 5). Test pozitifliği; testin uygulandığı toplumun özelliği ve kullanılan olası vaka tanımı ile doğrudan ilişkilidir.
Şekil 5. Türkiye’de COVID-19 salgınında test pozitifliği sıklığının zamana göre dağılımı (%) Türkiye nüfusu üzerinden, milyonda)
Ülkeler ile Kıyaslama
Ülkelerin salgın sürecindeki ilk 14 günlük kronolojilerini eşitleyerek, olgu sayısı artışını seçilmiş ülkelerle karşılaştırdığımızda; Türkiye’de olgu sayısındaki artış İran’daki artışa benzer bir seyir izlemektedir (Şekil 6). Bu olguların ne kadarının importe olgudan birincil olgular olduğu, ne kadarı birincil atak sonrası ikincil atak olarak geliştiği bilinmemektedir. Primer ve sekonder atak hızlarının salgın yönetiminde başarı düzeyi ölçütleri olduğu anımsanmalıdır (Şekil 6).
Şekil 6. Türkiye ve salgın sürecindeki kimi ilkelerde ilk 14 günde toplam vaka sayıları
Ölüm sayılarında İran ile paralellik dikkat çekicidir (Şekil 7).
Şekil 7. Türkiye ve salgın sürecindeki kimi ilkelerde ilk 14 günde toplam ölüm sayıları
Günlük/kümülatif test yapılma sıklığını ve pozitiflik sıklığını değerlendirirken ülkelerin olası vaka tanımlarına (ve epidemiyolojik bulgulara göre güncellemelerine), testlere erişim olanaklarına (yer, test tipi, ücret) ve ilk olgunun görülmesi üzerinden geçen gün sayısına dikkat edilmelidir.
Türkiye’nin ilk 8 günde ne kadar test yaptığı verisine ulaşılamamıştır. Paylaşılan veriler üzerinden İtalya’nın salgından en çok etkilenen bölgesine (Lombardiya, nüfusu 10 milyon) göre daha az test yaptığı gözlenmektedir (Şekil 8).
Şekil 8. Türkiye ve salgın sürecindeki İtalya’da ilk 14 günde test sıklığı (milyonda)
Neleri Bilmiyoruz? Neleri Öğrenmek İstiyoruz?
Neden öğrenmek istiyoruz?
- Salgın yönetim sürecinde epidemiyolojik bilgilerin toplanması, işlenmesi, bilim insanları ve , kamuoyuyla paylaşılması yönetime güveni arttırır, yönetimi kolaylaştırır ve etkin kılar.
- Bu veriler Dünya Sağlık Örgütünün, pandemi ile mücadele sürecinde dayanışma içinde toplanmasını, işlenmesini ve ardından paylaşılmasını istediği verilerdir.
- Ayrıca Halk Sağlığı uzmanlık alanı sağlık yönetimi ve salgın yönetimi konusunda akademik eğitimi içerir. Bu verileri Derneğimiz üyelerinin salgın yönetimi için kanıta dayalı katkı üretebilme potansiyelini hayata geçirebilmek için istiyoruz.
Aşağıda ihtiyaç duyulan veriler tablolarla özetlenmiştir.
Test Erişilebilirliği ve Sonuçları
*DSÖ sürveyans kılavuzu hafta olarak belirtiyor ancak ülkemizin sürecin başında olduğu göz öününe alındığında gün olarak değerlendirilmesi yararlı olacaktır.
Hastaların Yere Göre Dağılımı
Temaslı İncelemesi/ Filyasyon Çalışmalarının Durumu
Hastalananların Yaş Grubu Ve Cinsiyete Göre Dağılımı
Ölenlerin Yaş Grubu ve Cinsiyete Göre Dağılımı
Kanıta dayalı politika üretilebilmesi için sürveyans verilerinin zamanında analizi gereklidir. Mevcut durumun şeffaflık içinde bilim insanlarıyla ve toplumla paylaşılması salgın yönetimine güveni ve önlemlere uyumu arttıracaktır. Pandemi ortamında yayılan yanlış bilginin, salgının onunla baş edemeyecek durumdaki bireyleri etkilemesinin önüne geçilmesi, risk yönetimi ve iletişimin güçlü bir biçimde uygulanması ödevi temel olarak salgın yönetiminindir.
Çalışmanın kısıtlılıkları:
Bu çalışmada değerlendirilen veriler kişi kayıtlarından elde edilmemiştir. Demografik değişkenlerle (yer, yaş, cinsiyet vb.) ilişkilendirilmemiştir. Açık kaynaklarda yayınlandıkları biçimiyle işlenmiştir. Hesaplanan epidemiyolojik ölçütler bu nedenle dikkatle değerlendirilmelidir.
Kaynaklar:
- [İnternet] Responding to community spread of COVID-19 (WHO/COVID-19/Community_Transmission/2020.1
- [İnternet] Global surveillance for COVID-19 caused by human infection with COVID-19 virus Interim guidance 20 March 2020
- [İnternet] https://github.com/pcm-dpc/COVID-19 Department of Civil Protection – Presidency of the Council of Ministers, Erişim Tarihi: 25 Mart 2020
- [İnternet] https://qap.ecdc.europa.eu/public/extensions/COVID-19/COVID-19.html
- [İnternet] https://www.ecdc.europa.eu/en/publications-data/download-todays-data-geographic-distribution-covid-19-cases-worldwide Erişim Tarihi: 25 Mart 2020
Bu Durum Raporu, Prof. Dr. Muzaffer Eskiocak, Dr. Öğr. Üyesi Meltem Akın Dikleli, Prof.Dr.Gül Ergör ve Arş. Gör. Dr. Eray Öntaş’ın katkılarıyla HALK SAĞLIĞI UZMANLARI DERNEĞİ (HASUDER) YENİ KORONAVİRÜS HASTALIĞI (COVID-19) GÖREV GRUBU İş Planı çerçevesinde hazırlanmıştır.
Kaynak: HASUDER (https://korona.hasuder.org.tr/yeni-koronavirus-covid-19pandemisi-ilk-14-gun-degerlendirmesi/)